De psychologie van de feestdagen

De feestdagen komen eraan. Wat zeg ik? Ze zijn ten dele al begonnen, zoals deze adventsmarkt in Bad Kleinkirchheim, Oostenrijk laat zien. 

Bij feestdagen horen tradities, gebruiken en rituelen. Vooral rituelen spelen een bijzondere rol, omdat veel feestdagen een religieuze achtergrond hebben. Maar wat is eigenlijk een ritueel en hoe is een ritueel psychologisch relevant? 

Om met die eerste vraag te beginnen, een ritueel is een (a) vooraf gedefinieerde reeks die worden gekenmerkt door starheid, formaliteit en herhaling, die (b) is ingebed in een groter systeem van symboliek en betekenis, maar (c) elementen bevat die geen direct instrumenteel doel hebben. 

Ik zal dat even uitleggen.

Een ritueel heeft een grotere starheid dan bijvoorbeeld een gewoonte. Je zou een ritueel kunnen zien als een bijzonder star script. Over scripts heb ik het veel in het boek Drang naar Samenhang. Scripts zijn stereotypische opeenvolgingen van gebeurtenissen. 

Een bezoek aan een restaurant is hier een voorbeeld van. Er gebeuren altijd min of meer dezelfde dingen in een restaurant. Er is een locatie met bepaalde ruimtes (keuken, eetzaal). Er zijn personen met specifieke rollen (klant, serveerder, chef), voorwerpen met bepaalde functies (servies, bestek, menu’s) en er zijn bepaalde gebeurtenissen die zich in een vaste volgorde afspelen (je komt binnen, bestelt, eet, betaalt en vertrekt). 

Omdat wij een mentale voorstelling hebben van wat er zoal gebeurt in een restaurant, weten wij wat te doen als we er een bezoeken en begrijpen we wat er normaal gesproken in een restaurant gebeurt. Maar de details van restaurantbezoeken verschillen van keer tot keer. Het is bijvoorbeeld niet zo, dat je op een speciale manier naar je tafel moet schrijden, je altijd hetzelfde moet bestellen, of dat de culinaire ervaring mislukt is als je je vork in je rechterhand hebt. Een script staat dus variatie toe.

Bij rituelen is er veel minder variatie. Een ritueel moet heel precies gevolgd worden, anders is het ritueel verpest. Bij een verkeerde beweging bij een rituele slachting, wordt het vlees bijvoorbeeld als onrein afgekeurd.

Een ander kenmerk van rituelen is dat ze zoals gezegd een bepaalde symboliek. Een hostie is bijvoorbeeld niet gewoon een snack voor de kerkganger, maar staat voor het lichaam van Christus. 

Kenmerkend voor een ritueel is ook dat het vaak niet duidelijk is wat nu precies het doel is van de handelingen die er deel van uitmaken. Zie hiervoor ook deze oude blogpost van mij.

Rituelen zijn hoofdzakelijk onderzocht in disciplines zoals de sociologie en de culturele antropologie. In deze vakgebieden is men vooral geïnteresseerd in groepsaspecten. Er is daarom weinig bekend over de psychologische aspecten van rituelen. Een artikel uit 2018 (zie beneden) probeert hier verandering in te brengen. 

Een vanuit psychologisch oogpunt interessante vraag is wat rituelen relevant maakt. Rituelen kunnen (a) emoties, (b) prestatiedoelen en (c) sociale verbinding met anderen reguleren, betogen de auteurs van de wetenschappelijke bijdrage. 

Voor wat betreft het eerste kun je bijvoorbeeld denken aan mensen met een angststoornis. Die ontwikkelen vaak rituelen om hun emoties te beteugelen. Om een bepaald gevoel van controle te ervaren, doen ook sporters bijvoorbeeld hun schoenen steevast in dezelfde volgorde aan, slaan ze een kruisje bij het betreden van het veld, of hebben ze wel een zeer uitgebreid ritueel, zoals Mark van Bommel vroeger. René van der Gijp geeft in de video op plastische wijze aan dat zulke rituelen misschien niet overal inzetbaar zijn.

Voor het belang van rituelen met betrekking tot prestaties kunnen we in de voetballerij blijven. Tijdens de afgelopen WK was er veel discussie over het nemen van penalty’s en of hierop getraind kan worden. Velen menen dat dit niet kan, omdat je de druk van het nemen van een penalty in een vol stadion niet kan simuleren. Marco van Basten, die als analist optrad, was het hier wel mee eens, maar meende dat rituelen een rol kunnen spelen. Het hebben van een ritueel tijdens het lopen naar de stip en het nemen van de penalty leidt namelijk af van negatieve gedachten over het mogelijke missen van de penalty. Je bent bezig met de handelingen van het ritueel en hebt geen ruimte meer in je werkgeheugen voor afleidende gedachten. 

Rituelen reguleren ook de sociale verbindingen tussen individuen. In een groepsritueel verrichten de deelnemers dezelfde handeling. Ze hebben aandacht voor hetzelfde en deze gedeelde aandacht versterkt de onderlinge band. Bovendien geven mensen die meedoen aan een ritueel aan dat ze bij de groep willen horen.

Feestdagen bestaan deels uit rituelen, maar deels ook uit gebruiken (zoals glühwein drinken op de kerstmarkt of oliebollen eten tijdens de jaarwisseling) en gewoonten, die per familie kunnen verschillen (bijvoorbeeld sjoelen op oudjaarsdag of een Disneyfilm bekijken tijdens de Kerst). Sommige van deze activiteiten hebben het karakter van een script (bijvoorbeeld een bezoek aan de kerstmarkt), terwijl andere een vrijere vorm hebben (soms mag oma beginnen met sjoelen en soms ome Henk). 

Als wij de scripts (van gewoontes tot rituelen) kennen, kunnen wij begrijpen wat er om ons heen gebeurt op een feestdag, en kunnen we ons op een daarmee overeenstemmende wijze gedragen. Kennen wij de scripts niet, dan vallen we al snel door de mand als buitenstaanders. 

Wil je meer weten over de psychologie van de feestdagen? Luister dan naar aflevering 50 van onze podcast (zie de podcastplayer hiernaast of je favoriete podcast app).

Literatuur

Hobson, N. M., Schroeder, J., Risen, J. L., Xygalatas, D., & Inzlicht, M. (2018). The Psychology 
of Rituals: An Integrative Review and Process-Based Framework. Personality and Social 
Psychology Review, 22(3), 260–284. https://doi-org.eur.idm.oclc.org/10.1177/1088868317734944

Foto's: Anita Eerland